Soms is het nodig het zeil even neer te halen …

Nov 30

In gesprek met Dirk De Wachter over werkgeluk in het onderwijs

Aansluitend op het startersfestival van scholengroep GO! Gent in oktober, een onthaalevent voor nieuwe onderwijsmedewerkers, stond er ’s avonds een digitaal gesprek ingepland met bekend psychiater en hoogleraar Dirk De Wachter.

Na een inspirerende namiddag vol werkgeluk workshops, nestelden we ons comfortabel in één van de uitnodigende zetels op het podium van de onthaalruimte. Vanaf het podium keken we uit over een zaal met 200 lege stoelen, een ietwat surreëel tafereel, wetende dat De Wachter doorgaans zalen vult met zijn diepzinnige levensinzichten. Als enige toeschouwers voelden we ons dan ook bevoorrecht.

Aanleiding voor dit gesprek was zijn boek ‘De kunst van het ongelukkig zijn’. In dit werkstuk neemt hij de lezer mee in de betekenis van geluk en dat de sleutel tot geluk ligt in het niet willen najagen ervan. Deze filosofie bracht ons bij de vraag hoe zijn visie zich verhoudt tot onze missie van Kapitein Werkgeluk. Want als geluk geen levensdoel mag zijn en je al geluk mag halen uit tevredenheid, wat betekent dit dan in onze ambitie om meer werkgeluk te realiseren in het secundair onderwijs? Waar ‘positioneert’ werkgeluk zich ten opzichte van jobtevredenheid, dat naar ons inzicht verder gaat dan de bevrediging van basisbehoeften alleen? Met deze en andere vragen namen we contact op met De Wachter, die graag tijd wist vrij te maken in zijn agenda. Het onderwijs, zo bleek uit het gesprek, ligt hem dan ook erg genegen.

“Leerkrachten beoefenen een erg zinvolle job. Ze zijn van belang voor de toekomst van de wereld en ongelofelijk belangrijk in het leven van jonge mensen.”

“Heb je al gehoord van speedboot Tina?” Zo schoot De Wachter van wal na een eerste schets van het project en de metaforische benadering van Kapitein Werkgeluk. Uiteraard hadden we deze reactie zien aankomen, aangezien De Wachter ook veelvuldig gebruikmaakt van metaforen om zijn verhaal extra kracht bij te zetten. Zo deed hij ook al eerder beroep op metaforen uit de scheepsvaart om druk uit te oefenen op de overheid voor extra middelen voor therapie en hulpverlening. Terwijl zijn verhaal aan een schrijnende situatie raakt, volgde hij ons in onze positieve benadering, door de historische impact van de scheepsvaart op welvaart en welzijn. Al lieten veel ontdekkingsreizen in het verleden stuurlui achter met een scheurbuik, zo bracht hij nog kritisch en met de juiste realistische nuance over. Wat volgde was een spitzinnige dialoog, gaande van schepen tot golven en reddingsboeien, waarin een moment van stilte en wederzijdse blik, bevestigde dat we dezelfde taal spraken en op dezelfde golflengte zaten.

Bij het verwijzen naar hoe betekenisvol het beroep van leerkracht kan zijn, bracht De Wachter een persoonlijke anekdote aan. Dat hij psychiater is geworden, is namelijk te danken aan een leerkracht Nederlands: een leerkracht die zijn eigen koers durfde te varen, het programma niet altijd even volgzaam was, maar hierdoor wel impact had en inspirerend was. “Tot op het einde van mijn dagen zal ik dankbaar zijn voor de cruciale invloed die hij in mijn leven heeft gehad. Leerkrachten beoefenen een erg zinvolle job. Ze zijn van belang voor de toekomst van de wereld en ongelofelijk belangrijk in het leven van jonge mensen.” En De Wachter is hiermee niet de enige, zo bleek uit de voorbeelden die circuleerden naar aanleiding van de campagne #LeerkrachtBoegbeeld, die begin oktober werd gelanceerd op De Dag van de Leerkracht.

Het belang van een veilige reling

Bij het bespreken van de missie en het thema van Kapitein Werkgeluk, wees De Wachter op het belang van een goede en veilige schoolomgeving met een mensgericht beleid. “Het is belangrijk dat er een stevige en veilige reling is, zodat niemand overboord gaat”, stelt De Wachter. “Koers zetten naar werkgeluk vraagt om een gunstige stroming”. Dit sluit aan bij de visie van Kapitein Werkgeluk, waarbij het dominante discours nog meer dient te verschuiven van een individuele naar een collectieve verantwoordelijkheid. Een goede en veilige schoolcultuur, goed leiderschap en ondersteuning zijn cruciaal om te werken aan werkgeluk. Scholen die nog in te woelige wateren verkeren (door gebrekkige infrastructuur, drugsproblematiek of geweld op school, spijbelgedrag, enzovoort), hebben ondanks de grote nood, vaak niet de (mentale) ruimte om stappen te zetten naar werkgeluk. Zij moeten nog voorbij de vloedlijn en andere uitdagingen zien te varen, die in sommige omstandigheden helaas heviger en moeilijker te trotseren zijn dan in andere. Dat merken ook wij vanuit Kapitein Werkgeluk, waarbij we ondanks onze nobele doelstelling, hoofdzakelijk samenwerken met scholen die het al deels goed doen op vlak van werkgeluk en waarbij sprake is van een al deels veilige reling. Het blijft dan ook beleidsmatig een kwestie om het onderwijs meer prioritair te maken, om meer middelen vrij te maken en deze juist in te zetten, om iedereen voorbij deze uitdagingen te helpen (lees hier meer over o.a. de organisatie van het onderwijslandschap in Estland als voorbeeldpraktijk).

“Het geven van enkel meer reddingsvesten volstaat niet. De reflex moet gemaakt worden hoe te voorkomen dat mensen niet uitvallen en overboord gaan.”

Een puur individuele benadering van werkgeluk is te ontoereikend. “Het geven van enkel meer reddingsvesten volstaat niet”, bekrachtigt De Wachter. “Op korte termijn kan dit helpen, zeker als het water niet te koud is, maar het is niet houdbaar. Er vallen te veel mensen uit. Daar word ik jammer genoeg dagelijks mee geconfronteerd, waarbij het mijn rol en die van andere hulpverleners is om mensen terug tot hun positieven te laten komen. De focus moet liggen op het voorkomen dat mensen uitvallen en overboord gaan.” Dit benadrukt ook onze overtuiging dat het systeem zelf voldoende beschermend moet zijn, niet alleen op individueel niveau, maar ook op het gebied van omgeving, structuur, cultuur en beleid. Het vereist een holistische aanpak en is een proces dat continu dient geëvalueerd, bijgestuurd te worden; kortom nooit eindig is. Hierbij adviseert De Wachter dat het belangrijk is om bottom-up te werken, vanuit de concrete noden en behoeften van leerkrachten om daarmee aan de slag te gaan en op in te spelen, ook via kleine dingen. “Kleine acties die gedragen worden door verschillende mensen, kunnen ook al kantelingen brengen in een grotere groep", zo stelt De Wachter. Deze kleine acties kunnen een ‘rimpeleffect’ veroorzaken en een katalysator zijn richting meer werkgeluk, op voorwaarde dat deze zijn afgestemd op de context en authentiek worden uitgedragen.

“Kleine acties die gedragen worden door verschillende mensen, kunnen ook al positieve kantelingen brengen in een grotere groep"

Nood aan de ander

De Wachter vergelijkt het onderwijs met soms woelige wateren. “De zee is niet altijd rustig. Dat verwachten, zou niet realistisch zijn”, stelt De Wachter. Het stemt overeen met onze benadering dat Kapitein Werkgeluk geen cruiseschip is. “Af en toe balen hoort bij het leven. De job als leerkracht is ook niet evident. De interessante jobs zijn niet altijd de gemakkelijkste. Soms is het een woelige zee en dan moeten we ervoor zorgen dat we elkaar goed vasthouden.” Inzetten op verbinding ligt dan ook aan de essentie. Als iemand wankel staat of aan de rand van een reling, is het belangrijk om in te grijpen en de boei uit te werpen om iemand terug in veiligheid te brengen, meer in het midden of te helpen bij het doorstaan van uitdagingen. Tegelijkertijd moeten de nodige condities er ook zijn om in de boei te (kunnen/mogen/durven) kruipen en op ‘drijfvermogen’ gaan. Naast het belang van veerkracht wat wijst op het ‘terugveren’, geloven we in het belang van drijfvermogen om even tot positieven te komen, zo ook boven water te blijven en te herbronnen. Drijfvermogen gaat om de kunst om alles er even te laten zijn en los te laten.

“Soms is het een woelige zee en dan moeten we ervoor zorgen dat we elkaar goed vasthouden.”

Soms even vaart minderen

De mogelijkheid om even te kunnen/mogen en durven loslaten, het tempo te minderen en soms eens tegen de wind in te varen en te mislukken is belangrijk, zo adviseert De Wachter. “Af en toe moet het zeil even worden afgehaald. De boot moet kunnen vertragen en soms eens kunnen dobberen, in plaats van volle gas vooruit te willen gaan. Dat tempo kunnen maar weinig mensen aan.” Bevlogenheid levert op, zo leert ook de literatuur, maar het is minstens zo belangrijk om het af en toe rustiger aan te pakken en mee te deinen met de golven. Dit vereist echter een gunstige stroom. De omkadering en de cultuur moeten zich ertoe lenen om dit mogelijk te maken. Het benadrukt de noodzaak van meer ondersteuning en coaching in het onderwijs, zowel op pedagogisch, organisatorisch als op persoonlijk of HR-vlak.

“Af en toe moet het zeil even worden afgehaald. De boot moet kunnen vertragen en soms eens met de golven kunnen meedeinen.”

Daarnaast moet er ook de nodige autonomie zijn om als leerkracht deels een eigen koers te varen. Vooral voor leerkrachten die graag creatief aan de slag gaan en hiernaar op zoek zijn, moet het kader er zich toe lenen om soms eens tegen de wind in te varen. “Er moet plaats zijn voor individuele creativiteit waarbij iedereen zichzelf kan zijn, weliswaar binnen een veilige grens. Ook mislukken hoort daarbij. Ook dat moet kunnen in het onderwijs en zijn belangrijke leermomenten”, zegt De Wachter.

De vaardigheid om niet alles te willen bepalen, sturen en los te laten, zijn erg belangrijk voor leerkrachten. Dat komt ook dikwijls naar voor uit de werkgeluk workshops van Kapitein Werkgeluk. Dit vereist het nodige vertrouwen in een schoolomgeving, collega’s en directie, waarin ook de nodige waardering geschonken wordt, zonder dat dit extra verwachtingen creëert of druk op legt. In het nastreven van werkgeluk mag geen competitie-element schuilgaan. Werkgeluk is geen award of is niet zoiets dat als een badge te dragen valt, wat het enkel dwingend zou maken als sociale norm. Los van het gegeven dat werkgeluk zich ook moeilijk in cijfers laat vangen, is dit ook de reden waarom we werkgeluk ook niet meten met Kapitein Werkgeluk. Iedereen en elke context is verschillend. “Laat leerkrachten die niet de snelste of opvallendste koers varen, ook maar gewoon goede leerkrachten zijn”, zo erkent De Wachter. “Dit betekent niet dat er eens waardering mag zijn voor iemand die wat extra doet en een school voortstuwt. Belangrijk is dat het geen verwachtingen creëert of extra druk oplegt. Er mag ook aandacht zijn voor de anonieme harde en rustige werkers, die eveneens de school dragen.”

“Laat leerkrachten die niet de snelste of opvallendste koers varen, ook maar gewoon goede leerkrachten zijn.”

Werkgeluk is geen doel, maar het gevolg

Op de vraag hoe over werkgeluk te communiceren, als “streven naar geluk als doel een vergissing is”, geeft De Wachter (2019, p. 86) aan dat het belangrijk is om in te gaan op de onderliggende elementen van werkgeluk; de elementen die werkgeluk tot gevolg hebben. Als op zichzelf staand begrip is werkgeluk niet tastbaar genoeg en moeilijk te vatten. Hierdoor zou het alleen maar onbereikbaar blijven; een eeuwige utopie. Zoals De Wachter verduidelijkt: “Wij staan ’s ochtends niet op met de ambitie om gelukkig te zijn op het werk, maar wel om een verschil te maken, iets bij te dragen of anderen iets bij te leren. Zinvolheid en betekenisvol zijn, zijn de fundamentele doelstellingen. Dit kunnen realiseren draagt bij tot werkgeluk.” Dit verschuift werkgeluk naar een gevolg, eerder dan een doel. Het gevoel een verschil te maken, zaken te kunnen realiseren of bij te dragen aan iets groters, zijn ook enkele van de pijlers in ons model of het kompas van werkgeluk. Welke pijlers belangrijk zijn, welke persoonlijke invulling of welk gewicht werkgeluk krijgt voor leerkrachten, kan variëren van individu tot individu en is afhankelijk van de omstandigheden. Dit is iets waar we samen met leerkrachten dieper naar graven aan de hand van creatieve methodieken en de kracht van verbeelding. Naast persoonlijk inzicht in werkgeluk, levert dit als school waardevolle en authentieke data op om op in te spelen, in strategische beleidsbeslissingen en in dagelijkse werking.

Ons gesprek met Dirk De Wachter bevestigde het belang van een realistische en holistische benadering op werkgeluk. Ook benadrukt hij de noodzaak van een gunstige stroming en een veilige reling in het onderwijs, zodat leerkrachten niet enkel aan boord blijven, maar ook optimaal gedijen in hun rol, die zo betekenisvol is in het leven van jongeren, het functioneren en welbevinden van volgende generaties. Met dit verslag introduceren wij graag het begrip van ‘drijfvermogen’, als een belangrijk beschermingsmechanisme voor werkgeluk: nl. het vermogen om alles er even te laten zijn, te begrenzen en los te laten.