Als leerkracht ben je geen Poseidon
Het thema werkgeluk verdient meer aandacht in het ‘startklaar’ krijgen van leerkrachten, zowel in lerarenopleidingen als in aanvangsbegeleiding. Leerkrachten zijn vaak sterk intrinsiek gemotiveerd. Zeker als het hun eerste loopbaankeuze is. Dit maakt hen bijzonder betrokken, maar ook kwetsbaar. Het is zeker geen illusie dat lesgeven, vooral in de beginfase, een uitdaging is en gepaard kan gaan met een praktijkshock. Wie met romantische of verkeerde verwachtingen aan boord stapt, kan van een kale reis terugkomen. Het scheppen van een realistisch beeld over het startend leraarschap en over werkgeluk is belangrijk, om leerkrachten perspectief te bieden om aan boord te blijven. De gevoelsgrafiek van onderwijsdeskundige Ellen Moir kan hierbij helpen en is zeker niet alleen nuttig voor starters: elk schooljaar brengt veranderingen en nieuwe uitdagingen met zich mee. De ervaring van het leraarschap kan altijd anders aanvoelen, evenals de ervaring van werkgeluk.
“Mijn zus is onlangs als zij-instromer vol goede moed en motivatie in het onderwijs gestart. Amper na 3 weken is ze er uitgestapt. Had zij op dat moment de juiste begeleiding of een zeker perspectief gekregen dan had ze het misschien volgehouden.” – anonieme getuigenis
Het kan niet altijd springtij zijn
De ervaring van werkgeluk is wisselend, zoals het eb-en-vloed principe en het soms onstuimige karakter van de zee. Zelfs een stille zee kan nog het gevaar inhouden om af te drijven. Je kan de zee trotseren, maar niet in bedwang houden. Als leerkracht ben je geen Poseidon. In tegenstelling tot deze mythische god heb je als leerkracht geen almachtige drietand die rotsen kan doen splijten en alle problemen van de kaart vegen. Een beeld dat we als bredere samenleving trouwens ook moeten bijschaven, met alle verwachtingen die we aan de sector toeschrijven …
Je hebt het als leerkracht niet altijd in de hand, het gaat om een aanvaarden en een mentaal loslaten van het ideaalbeeld. Problemen en uitdagingen zijn onvermijdelijk. In een jaarbeeld van geluk horen moeilijke momenten er nu eenmaal bij, het kan niet altijd “springtij” zijn. Zoals de Nederlands geluksprofessor Ruut Veenhoven aangeeft: “geluk wordt vaak gekocht met wat blauwe plekken” (Bol, 2016). Het is belangrijk een realistisch beeld vast te houden, met juiste verwachtingen en voldoende perspectief voor ogen.
De getijden van een schooljaar
Als het gaat over het starten in het onderwijs wordt dikwijls verwezen naar de bekende U-figuur (zie figuur hieronder), waarin (startende) leerkrachten enthousiast beginnen, maar al gauw kopje onder dreigen te gaan, waarna een moment van herstel en heropleving volgt.
Figuur 1: De 6 fasen van een startende leerkracht, Moir (1999).
Deze tendens werd in de jaren ‘90 door Ellen Moir geschetst. Zij onderscheidt zes fasen die een startende leerkracht doorloopt: van (1) verwachtingsvol starten, naar (2) overlevingsmodus, gevolgd door (3) twijfel en ontgoocheling, om uiteindelijk te (4) heropleven, (5) reflecteren en zich (6) gedreven te voelen in de job. Anno 2024 zien we in de bevragingen van Kapitein Werkgeluk deze tendens nog steeds bevestigd: heel wat leerkrachten herkennen zich in de fases, starters, zij-instromers maar ook de “ervaren rotten” spreken erover.
Let wel, deze grafiek geeft een simplificering van de realiteit weer. Zo houdt het vast aan het klassieke schooljaar (aug-juli) en schetst het een lineair beeld. Desondanks helpt het om perspectief te bieden, te relativeren. Ook leerkrachten die via tijdelijke opdrachten in het onderwijs stappen kunnen deze grafiek proactief gebruiken om na te gaan aan welke gevoelstemperatuur ze zich kunnen verwachten, of het hoogwater of laagwater is.
Kapitein Werkgeluk ziet in elke fase ook een link met de ervaring van werkgeluk, die de getijden lijkt te volgen, laten we hier eens dieper in duiken …
Fase 1. Vol verwachting
Je stapt aan boord, met je zeemanspet op en gepakt en gezakt, volgens alle instructies en kennis die je vooraf kreeg. Dit natuurlijk gepaard met veel enthousiasme en spanning over wat de reis in petto heeft. Het risico hier is een te geromantiseerd en idealistisch beeld, gedreven door het verlangen om als leerkracht een verschil te maken. Je geniet van de nieuwe frisse wind, bent nieuwsgierig en start met een gevoel van werkgeluk. De enthousiaste, bruisende sfeer die de start van een schooljaar kenmerkt draagt hier ook aan bij.
Fase 2. De eerste uitdagingen en overlevingsmodus
Na het rustig en enthousiast uitvaren van de haven begint het trotseren van de branding. De boot moet versnellen. De eerste hoge golven slaan toe, het opspattende water smaakt zout in de mond. Lesvoorbereidingen, toezichten, vervangingen, vergaderingen, uitdagende klasgroepen, nieuwe werkgroepen … alles komt in een stroomversnelling terecht. Je hebt moeite om het hoofd boven water te houden en er is amper tijd om te vertragen en te reflecteren: je moet de zee trotseren. Ook je werkgeluk kan hier een ontnuchterend effect van ervaren. Onderschat in deze tijden zeker niet de impact van kleine gelukjes; een goed gesprek/deugddoende koffiebabbel met een collega, een vlot lesuur, een meevaller in je lesvoorbereidingen, een schouderklopje van een mentor … Ze krikken je werkgelukniveau omhoog en helpen je moeilijke momenten te overbruggen.
“Soms heb je collega’s nodig die je helpen zoeken naar “goudvissen”. In werkelijkheid oranje, en dus niet direct te spotten, al is het belangrijk ernaar te blijven zoeken.” - Leerkracht secundair onderwijs
Fase 3. Twijfel en ontgoocheling
Zeeziekte slaat toe, vragen duiken op of je er wel voor gemaakt bent en of je het wel zal aankunnen, het graag zal doen. Dit is de moeilijkste fase, met een groot risico om overboord te gaan, het gevoel enkel aan land op adem te kunnen komen. Hier is begeleiding, een goede verbinding met collega’s en perspectief van cruciaal belang. Signaleer tijdig wanneer je hulp nodig hebt, wie of wat kan helpen en probeer aan te voelen bij wie je je veilig kan opstellen en kwetsbaar kan tonen. Ga ook tijdig op “drijfvermogen”, haal het zeil even naar beneden en laat alles maar even aan je voorbijgaan. Breng ook zeker collega’s op de hoogte, zij kunnen jou een boei toewerpen. Vergeet niet dat velen dezelfde fase doormaken/doormaakten. Daarnaast is deze fase ook een kantelpunt, met hoopvolle vooruitzichten aan de horizon.
Fase 4. Heropleving
De onstuimigste zee is gaan liggen, je komt weer tot jezelf en tot positieven. Je kunt even terugblikken en vooruitkijken. Je hebt nieuwe zuurstof gekregen, meer hoop en vertrouwen.Je hebt al enige ervaring en nieuwe vaardigheden opgebouwd en een beter begrip van het systeem en de werking gekregen: je hebt je zeemansschoenen gevonden.
De eerste examenperiode en de bijhorende klassenraden zijn achter de rug, een deugddoende schoolvakantie met eerste lentezon krikt de energie op. Het werkgeluk krijgt opnieuw een opmerkelijke boost. Deze periode is een typische voedingsbodem voor een duurzaam werkgelukgevoel; een balans die positief uitvalt. Ga niet te snel in stroomversnelling, maar geniet even van deze opwaartse en gunstige stroom, blijf oog hebben voor kleine gelukjes en stel je vizier scherp op het punt aan de horizon.
Fase 5. Reflectie
Je kunt terugblikken op de afgelegde route en de balans opmaken tussen voor- en tegenspoed. De eindbestemming (einde schooljaar/opdracht) is in zicht en je kunt anticiperen op de volgende reis, wat te behouden of anders aan te pakken. Dit is een belangrijk leerpunt, ook voor je werkgeluk. Vragen als: wat bracht mij afgelopen jaar een geluksgevoel, wat waren mijn persoonlijke geluksankers, waar wil ik graag meer van, wie of wat kan mij hierbij helpen om dit te versterken? Hou het dialoog met jezelf positief, door in mogelijkheden te denken, en blijf vooral mild voor jezelf.
Fase 6. Gedreven
Met de wind in de zeilen voel je werkgeluk, je hebt een gunstige stroom en richting gevonden. Maar werkgeluk betekent niet een vlakke en obstakel-vrije zee. In het Engels zeggen ze het zo: “a smooth sea never made a skilled sailor”. Zelfs al vaar je wel in het onderwijs, dan nog kom je soms hindernissen tegen; een zandbank; een vaststaande belemmering waar je omheen moet of in verzeild geraakt, drijfhout; beperkingen die meedrijven op je reis maar ook zeehonden; kleine onverwachte geluksmomentjes en lichtbakens; hoopvolle oriëntatiepunten die je de weg wijzen, waar je op kan terugvallen, die jou vooruithelpen. Werkgeluk golft mee met het de getijden van de zee, maar pak op tijd terug je kompas in handen, zoek uit wie of wat kan helpen als de zee te woelig wordt, zodat je terug stuurrichting en perspectief kan krijgen.
De rol van de school
Natuurlijk kunnen we de gevoelsgrafiek en het werkgeluk niet alleen betrekken op individuen. Ook de school en de omgeving hebben invloed op hoe leerkrachten hun (eerste) schooljaar ervaren. Als school is het cruciaal om rekening te houden met deze getijden en een open cultuur te installeren waarin verbinding en veiligheid centraal staan. Collega’s, zowel individueel als in subteams, moeten fungeren als buffers, oog hebben voor elkaar, en tijdig ingrijpen als iemand kopje onder dreigt te gaan. Ervoor zorgen dat niemand overboord gaat, is een collectieve verantwoordelijkheid. Een veilige cultuur moedigt leerkrachten aan zich kwetsbaar op te stellen, af te stappen van het beeld van Poseidon als zogenaamd onoverwinnelijk.
Bronnen:
Moir, e. (1999). The stages of a teacher’s first year. In s. Villani (ed.), mentoring programs for new teachers: models
of induction and support (p. 6). Thousand oaks, ca: corwin
Veenman, s. (1984). Perceived problems of beginning teachers. Review of educational research, 54(2), 143-178. Https://doi.org/10.3102/00346543054002143
Vub press (2022). Vub-onderzoek: begeleiding jonge leerkrachten laat in veel gevallen te wensen over. Geraadpleegd op 11 juni 2024, van vub-onderzoek: begeleiding jonge leerkrachten laat in veel gevallen te wensen over
Spruyt, b., van den borre, l., van droogenbroeck, f., lemblé, h., kavadias, d. & siongers, j. (2021). Talis 2018 vlaanderen - verdiepend rapport loopbanen (p. 120). Brussel: vrije universiteit brussel
Bol, h. (2016). Prof ruut veenhoven: geluk wordt vaak gekocht met wat blauwe plekken. Quality of life. Geraadpleegd op 13 juni 2024, van https://www.qualityoflife.tips/interviews/prof-ruut-veenhoven-geluk-wordt-vaak-gekocht-met-wat-blauwe-plekken/#:~:text=Dus%20wat%20dat%20betreft%20wordt,nog%20dat%20geluk%20je%20overkomt.
Verslag geschreven door projectmedewerkers Laura De Blaere en Sarah Daniels - © 2024 Kapitein Werkgeluk - Howest
